Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում The Armenian Weekly պարբերականում հրապարակված Why the Armenian translation of ‘The Body Keeps the Score’ matters now հոդվածի հայերեն թարգմանությունը: Ռուբեն Ջանբազյան Դոկտոր Բեսել վան դեր Կոլկի «Մարմինն ամեն ինչ հիշում է. ինչպես են ուղեղը, միտքն ու մարմինը հաղթահարում տրավման» գրքի հայերեն թարգմանությունը հրատարակվել է Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի աջակցությամբ 2025 թվականին, երբ Հայաստանը դեռ սովորում է բացեիբաց խոսել հոգեբանական ցավի մասին: 2020 թվականի Արցախյան պատերազմը համաշխարհային Քովիդ-19 համավարակի ժամանակ, տնտեսական անորոշությունը, ամբողջ բնակչության տեղահանումն ու անկայունությունը, որոնք շարունակում են ազդել առօրյա կյանքի վրա, թողել են եւ շարունակում են խոր հուզական հետքեր թողնել: Հայոց պատմության մեծ մասի ընթացքում տրավման լուռ են կրել: Հայոց ցեղասպանության ժառանգված հիշողությունը, 1988 թվականի երկրաշարժը, Արցախյան առաջին պատերազմը, 1990-ականների տնտեսական անկումը՝ մեր ժողովրդի պատմության այս եւ շատ այլ պահեր ձեւավորել են այն, թե ինչպես են ընտանիքները պաշտպանում միմյանց, խուսափում որոշ զրույցներից եւ գնահատում իրենց սպասելիքները՝ թե՛ Հայաստանում, թե՛ սփյուռքում: Լռությունը հաճախ համարվում էր գոյատեւման ռազմավարություն: Բայց լռությունը չի նշանակում բացակայություն: Այս ապրումների հուզական մնացորդը չի անհետացել. այն հիմնավորվել է մարմնում, հարաբերություններում, վտանգի եւ կորստի ընկալման մեջ: Ես սա չեմ գրում որպես տրավմաների կամ կլինիկական հոգեկան առողջության մասնագետ: Գրում եմ որպես մեկը, ով այստեղ՝ Հայաստանում, տեսել է, թե որքան դժվար է դեռեւս նկարագրել սեփական ցավը՝ առանց դրա համար ներողություն խնդրելու անհրաժեշտության: Հոգեկան առողջության քննարկումը շատ դեպքերում մնում է տաբու: Օգնություն փնտրելը կարող է համարվել թուլություն, հատկապես տղամարդկանց շրջանում: Տոկունության եւ ինքնավստահության գաղափարների պատճառով դժվար է խոսել վախի, խուճապի կամ հուսահատության մասին, առավել եւս՝ աջակցություն խնդրել: Դիմանալու, սառնասիրտ մնալու, սեփական ուժերով առաջ շարժվելու անհրաժեշտությունը խորապես արմատացած է մեր մշակութային հիշողության մեջ: Այն ունի իր ուժեղ կողմերը, բայց նաեւ թույլ չի տալիս ապաքինվել։ Վերջին մեկ ամսվա ընթացքում տեղեկացա ինքնասպան եղած երկու երիտասարդ հայ տղամարդկանց մասին։ Նրանցից մեկին առաջին անգամ հանդիպել էի ավելի քան 15 տարի առաջ եւ տարիների ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ տեսնում էի նրան։ Նա 2016 եւ 2020 թվականների Արցախյան պատերազմների վետերան էր, եւ դժվար էր այս լուրը հաշտեցնել այն մարդու հետ, որին ես հիշում էի. հիշեցում, թե հաճախ որքան քիչ գիտենք մարդու անձնական խնդիրների մասին։ Երկրորդը հայտնի էր ինձ մոտիկ շրջանակներում։ Նա բռնի կերպով տեղահանվել էր իր հայրենիքից, եւ ընտանիքը հետագայում պատմեց, որ նրա հետպատերազմյան հոգեբանական խնդիրները սրվեցին բռնի տեղահանությունից հետո։ Երկու տղամարդիկ էլ ընտանիքներ, փոքր երեխաներ ունեին։ Երկուսն էլ անտանելի ցավ էին կրում։ Այս ողբերգությունները մեկուսացված չեն, բայց դրանց մասին հազվադեպ է բացահայտ խոսվում։ Եվ, ցավոք, դրանք ո՛չ առաջինն են, ո՛չ էլ վերջինը, եթե մենք չսովորենք ավելի բաց խոսել այն մասին, թե ինչ են մարդիկ կրում ներսում։ Ահա թե ինչու է կարեւոր այս գրքի թարգմանությունը։ Վերջերս անգլերեն կարդացի «Մարմինն ամեն ինչ հիշում է» գիրքը, եւ չնայած դեռ չեմ կարդացել հայերեն թարգմանությունը, դրա կենտրոնական գաղափարը՝ որ տրավման պարզապես չի անցնում, այլ իրական, երկարատեւ հետեւանքներ է թողնում մտքի եւ մարմնի վրա, ուղղակիորեն հակասում է այն համոզմունքին, որ մարդիկ պետք է միայն կամքի ուժով վերականգնվեն: Գիրքը լեզու է առաջարկում՝ նկարագրելու հուզական արձագանքները, որոնք ռացիոնալ կամ վերահսկելի չեն: Այս լեզուն կարեւոր է 2020-ից հետո վերադարձած զինվորների, Արցախում տներ կորցրած ընտանիքների, իրենց տագնապի անունը իմացող ուսանողների, իրենց զավակներին աջակցելու հարցում անկարող ծնողների համար: Չմշակված տրավման հազվադեպ է անհետանում. այն սովորաբար կրկին ի հայտ է գալիս այլ ձեւերով: Վան դեր Կոլկը մանրամասն ներկայացնում է, թե ինչպես է տրավման դրսեւորվում որպես դյուրագրգռություն, իմպուլսիվություն, ագրեսիա եւ հույզերը կառավարելու դժվարություն. օրինաչափություններ, որոնք տեսանելի են բռնությունից վերականգնվող հասարակություններում: Հայաստանը բացառություն չէ: 2024 թվականին երկրում գրանցվել էր ընտանեկան բռնության 168% աճ, որը, ըստ իրավապաշտպանների, արտացոլում է 2020-ի Արցախյան պատերազմի շարունակական հոգեբանական հետեւանքները: Շատ տղամարդիկ վերադարձան առաջնագծից՝ ծայրահեղ բռնության, մահվան եւ կորստի ականատես լինելով, սակայն քիչ կամ ընդհանրապես ոչ մի հոգեբանական աջակցություն չստացան: Այս օրինաչափությունը Հայաստանում ամրապնդվում է տղամարդկության եւ հուզական զսպվածության վաղեմի պատկերացումներով: Եվ չնայած սա չի արդարացնում վնասակար վարքագիծը, դրանք ընդգծում են, թե որքան հրատապ է հոգեկան առողջության հասանելի աջակցությունը երիտասարդ տղամարդկանց համար, ովքեր իրենց բացասական հույզերը ուղղորդելու տեղ չունեն: Այս խնդիրները չեն սահմանափակվում Հայաստանով: Սփյուռքի հայ համայնքները բախվում են նույն մշակութային նախապաշարմունքներին՝ հոգեբանական ցավը ընդունելու կամ օգնություն խնդրելու հարցում: Վերջերս Մեծ Բոստոնի տարածքում տեղի ունեցած ընտանեկան բռնության ողբերգությունը եւ դրա հետեւանքով առաջացած ծանր զրույցները համայնքում բացահայտեցին, որ հայերը շարունակում են խոսել հոգեկան առողջության, հարաբերությունների եւ ընտանեկան բռնության մասին խարանի, լռության եւ դատապարտման վախի միջոցով։ Նույնիսկ Հայաստանից հեռու ապրող հայ ընտանիքներ դժվարանում են անվանել այն, ինչ զգում են, կամ աջակցության դիմել։ Գիրքը զուրկ չէ քննադատությունից։ Որոշ մասնագետներ պնդում են, որ մի քանի գիտական պնդումներ չափազանցված են, իսկ որոշ թերապիաներ ներկայացված են ավելի լավատեսորեն, քան ապացուցում են ներկայիս հետազոտությունները։ Հայերեն թարգմանությունը քննարկելիս պետք է հաշվի առնել նաեւ այս քննադատությունը։ Չնայած դրան՝ գրքի հասանելիությունը հայերեն լեզվով ընդլայնում է հայ ընթերցողների բառապաշարը, ինչը նշանակալից քայլ է։ Անհրաժեշտ են ավելի շատ գրքեր հայերեն լեզվով, որոնք կուսումնասիրեն տրավման տարբեր անկյուններից, անհրաժեշտ է հոգեկան առողջության համայնքային ծառայությունների ընդլայնում՝ հատկապես Երեւանից դուրս, անհրաժեշտ են իրավունքների վրա հիմնված օրենսդրական բարեփոխումներ, որոնք կվերացնեն հնացած գործելակերպերը, ինչպիսիք են հարկադիր հոսպիտալացումը կամ մարդկանց օրենքով անգործունակ ճանաչելը, եւ անհրաժեշտ է ստեղծել ավելի շատ հանրային համայնքային տարածքներ, որոնք կխթանեն սոցիալական կապը։ Առանց դրանց կունենանք ցավը նկարագրող բառեր, բայց ոչ այն հաղթահարելու մշակութային առումով ընդունելի եղանակներ։ Իսկ որպեսզի այդ ուղիները իմաստալից լինեն, պետք է լուրջ վերաբերվել մշակութային համատեքստին: Հայաստանում հուզական ապաքինումը չի կարող պարզապես արտացոլել արեւմտյան կլինիկական մոդելները: Ընտանեկան կառուցվածքները, խնամքի ձեւերը, լեզվի, պատմության, կրոնի եւ համայնքի դերը սահմանում են, թե ինչպես է արտահայտվում ցավը եւ ինչպես է տեղի ունենում ապաքինումը: Թարգմանությունը միայն լեզվական չէ, այն նաեւ մշակութային է: Ես կարդալու եմ հայերեն թարգմանությունը՝ լիովին գիտակցելով, որ կատարյալ դատավոր չեմ, որովհետեւ ո՛չ փորձագետ եմ, ո՛չ էլ մեծացել եմ Հայաստանի սոցիալական եւ լեզվական իրականությունում: Այնուամենայնիվ, իմաստ ունի հասկանալ, թե ինչպես են գրքի գաղափարները արտացոլվել լեզվում եւ համատեքստում: Թարգմանությունը նաեւ ձայներանգ է, մշակութային արձագանք եւ այն, թե ինչպես են հասկացությունները արմատավորվում ցավի եւ դիմացկունության սեփական պատմություն ունեցող հասարակությունում: Մնում է հիմնավոր հարցը. ո՞վ իրականում կկարդա այս գիրքը: Եվ արդյո՞ք այն կհասնի նրանց, ովքեր ամենաշատը կօգտվեն դրանից: Հավանաբար՝ ոչ, գոնե ոչ անմիջականորեն: Չմշակված տրավմայից ամենաշատը տուժած անհատները հաճախ ամենաքիչն են հակված դիմելու հոգեկան առողջության մասին գրքերին: Բայց դա չի նվազեցնում թարգմանության կարեւորությունը: Այսպիսի աշխատանքները ձեւավորում են հանրային բառապաշարը, ազդում մանկավարժների, բժիշկների եւ հարազատների վրա եւ կարող են աստիճանաբար փոխել այն, ինչ հասարակությունը ընկալում է որպես նորմալ, ընդունելի կամ ուշադրության արժանի։ Նույնիսկ եթե գիրքը չհասնի բոլորին, այն կօգնի տեղափոխել տրավման եւ ապաքինման գործընթացը ավելի լայն սոցիալական գիտակցության մեջ, որտեղ եւ դրանց տեղն է։ Նույնիսկ սահմանափակումների եւ անորոշությունների պայմաններում, ինչ-որ կարեւոր բան է սկսվում։ «Մարմինն ամեն ինչ հիշում է» գրքի հայերեն թարգմանությունը հնարավորություն է տալիս վերքերի մասին խոսել առանց ամաչելու եւ ավելի համբերատար ու հասկացողությամբ վերաբերվել միմյանց։ Իհարկե, սա միայն սկիզբն է։ Մեզ անհրաժեշտ են ավելի բաց զրույցներ ընտանիքներում, հոգեկան առողջության ավելի հասանելի ռեսուրսներ, մեր հաստատությունների կողմից ավելի մեծ ճանաչում եւ ավելի շատ տարածքներ, որտեղ մարդիկ կարող են խոսել առանց դատապարտման վախի։ Մենք դեռ հեռու ենք մեր նպատակակետից, սակայն հոգեկան առողջության վերաբերյալ գիտելիքն ընդլայնելու յուրաքանչյուր անկեղծ զրույց եւ յուրաքանչյուր պատասխանատու քայլ հայկական համայնքներում՝ Հայաստանում եւ Սփյուռքում, մեզ մոտեցնում է ավելի առողջ, ավելի կարեկից հասարակության։ Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ : Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները: