آلودگی هوا در کلان‌شهر تهران به‌عنوان یک متغیر محیطی، نقش تعیین‌کننده‌ای در کیفیت کالبدی و طراحی منظر شهری ایفا می‌کند. این پدیده نه‌تنها شرایط زیست‌محیطی شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه به‌طور مستقیم بر نحوه دیده‌شدن، خوانایی فضایی، دوام مصالح و کارایی ساختارهای کالبدی شهر اثر می‌گذارد. منظر شهری تهران، به‌عنوان تجلی فیزیکی الگوهای توسعه و تصمیمات شهرسازی، در شرایط آلودگی مزمن هوا دچار افت کیفیت ساختاری و بصری می‌شود. ملیحه مقصودی -دکترای شهرسازی: آلودگی هوا در کلان‌شهر تهران به‌عنوان یک متغیر محیطی، نقش تعیین‌کننده‌ای در کیفیت کالبدی و طراحی منظر شهری ایفا می‌کند. این پدیده نه‌تنها شرایط زیست‌محیطی شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه به‌طور مستقیم بر نحوه دیده‌شدن، خوانایی فضایی، دوام مصالح و کارایی ساختارهای کالبدی شهر اثر می‌گذارد. منظر شهری تهران، به‌عنوان تجلی فیزیکی الگوهای توسعه و تصمیمات شهرسازی، در شرایط آلودگی مزمن هوا دچار افت کیفیت ساختاری و بصری می‌شود. از دیدگاه طراحی شهری، یکی از مهم‌ترین پیامدهای آلودگی هوا، کاهش وضوح بصری و تضعیف خوانایی فضاهای شهری است. حضور مداوم ذرات معلق و مه‌دود، میدان دید را محدود کرده و موجب محوشدن خطوط افقی و عمودی در منظر شهر می‌شود. این وضعیت، خوانایی شبکه معابر، تقاطع‌ها و فضاهای شاخص شهری را کاهش داده و ساختار فضایی شهر را فاقد عمق نشان می‌دهد. در نتیجه، روابط بصری میان فضاها که یکی از ارکان طراحی شهری مؤثر است، دچار اختلال می‌شود. در مقیاس کلان، آلودگی هوا بر ساختار خط آسمان تهران تأثیر قابل‌توجهی دارد. محوشدن تدریجی خط آسمان طبیعی و مصنوع، به‌ویژه در ارتباط با پس‌زمینه کوهستانی شهر، موجب تضعیف انسجام بصری و ازدست‌رفتن سلسله‌مراتب فضایی می‌شود. این امر، یکی از مهم‌ترین عناصر سازمان‌دهنده منظر شهری تهران را که مبتنی بر رابطه شهر و بستر طبیعی آن است، مخدوش می‌سازد و باعث می‌شود ساخت‌وسازهای متراکم و ناهماهنگ، بیش از پیش غالب به نظر برسند. در بعد کالبدی، آلودگی هوا به‌طور مستقیم بر دوام و کیفیت مصالح ساختمانی اثر می‌گذارد. ذرات معلق، ترکیبات گوگردی و نیتروژنی موجود در هوا، فرایند فرسایش سطوح سنگی، بتنی و فلزی را تسریع می‌کنند. این فرسایش، به تغییر رنگ، زبری سطوح و کاهش کیفیت ظاهری نماها منجر می‌شود و نیاز به نگهداری و بازسازی مداوم را افزایش می‌دهد. در نتیجه، منظر شهری تهران به‌طور مستمر در معرض فرسودگی بصری قرار دارد. این مسئله در بناهای تاریخی و بافت‌های ارزشمند شهری نمود بیشتری دارد. آسیب‌پذیری مصالح سنتی در برابر آلودگی هوا، موجب تسریع فرایند تخریب کالبدی و کاهش خوانایی جزئیات معماری می‌شود. از دیدگاه شهرسازی، این امر نه‌تنها تهدیدی برای میراث کالبدی شهر است، بلکه پیوستگی بصری میان گذشته و حال را در منظر شهری تضعیف می‌کند. آلودگی هوا همچنین بر کیفیت نورپردازی طبیعی و مصنوعی در فضاهای شهری تأثیر می‌گذارد. کاهش شفافیت هوا، پراکندگی نور را افزایش داده و باعث می‌شود نور طبیعی کیفیت یکنواخت و کدر پیدا کند. این وضعیت، بر درک حجم‌ها، سطوح و فضاهای باز شهری اثر گذاشته و کیفیت بصری فضاها را کاهش می‌دهد. در نتیجه، بسیاری از فضاهای طراحی‌شده، کارایی زیبایی‌شناختی مورد انتظار خود را از دست می‌دهند. در حوزه شهرسازی، آلودگی هوا با الگوهای توسعه کالبدی و تراکم ساختمانی ارتباطی دوسویه دارد. تراکم بالای ساختمانی، انسداد جریان هوا و کاهش نفوذپذیری فضایی، شرایط انباشت آلاینده‌ها را تشدید می‌کند و در عین حال، خود تحت تأثیر پیامدهای آلودگی قرار می‌گیرد. این چرخه معیوب، باعث می‌شود فضاهای شهری فاقد تهویه طبیعی مناسب بوده و کیفیت محیط کالبدی آنها به‌طور مستمر کاهش یابد. از بعد طراحی فضاهای باز شهری، آلودگی هوا عملکرد اکولوژیک و بصری فضاهای سبز را نیز محدود می‌کند. کاهش کارایی پوشش گیاهی در جذب آلاینده‌ها و افت کیفیت بصری فضای سبز، موجب می‌شود نقش این فضاها در بهبود منظر شهری تضعیف شود. در چنین شرایطی، طراحی منظر بدون درنظرگرفتن کیفیت هوا، نمی‌تواند به اهداف پایداری کالبدی دست یابد. آلودگی هوا همچنین بر انتخاب الگوهای طراحی نما و مصالح ساختمانی اثرگذار است. در شرایط آلودگی مزمن، مصالح روشن، بافت‌دار و مقاوم در برابر آلاینده‌ها اهمیت بیشتری می‌یابند. با این حال، نبود رویکرد یکپارچه در مقررات طراحی شهری تهران، موجب شده است بسیاری از پروژه‌ها بدون توجه به این ملاحظات اجرا شوند و در نتیجه، منظر شهری در برابر آلودگی آسیب‌پذیر باقی بماند. در سطح سیاست‌گذاری کالبدی، تداوم آلودگی هوا بیانگر عدم هم‌راستایی میان ضوابط شهرسازی، طراحی شهری و ملاحظات اقلیمی است. تمرکز بر افزایش سطح اشغال، تراکم ساختمانی و توسعه خودرو‌محور، بدون توجه به ظرفیت‌های تهویه طبیعی و کیفیت هوا، موجب تشدید مشکلات کالبدی منظر شهری شده است. این وضعیت، ضرورت بازنگری در ضوابط طرح‌های جامع و تفصیلی با رویکرد اقلیم‌محور و منظرگرا را برجسته می‌کند. در مجموع، آلودگی هوا در تهران عاملی است که به‌صورت مستقیم بر کیفیت کالبدی، خوانایی فضایی، دوام مصالح و انسجام بصری منظر شهری اثر می‌گذارد. بدون ادغام ملاحظات کیفیت هوا در طراحی شهری و شهرسازی، تلاش‌ها برای ارتقای منظر شهری به نتایجی ناپایدار منجر خواهد شد. ارتقای منظر شهری تهران مستلزم رویکردی است که کیفیت هوا را نه به‌عنوان مسئله‌ای بیرونی، بلکه به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های بنیادین طراحی و ساخت شهر در نظر بگیرد.