Նոյեմբերի սկզբին Հայաստանի մի շարք լրատվամիջոցների ներկայացուցիչներ ճանաչողական այցով Մոլդովա էին մեկնել, նրանց թվում էի նաեւ ես՝ որպես Մեդիամաքսի լրագրող։ Այցի նպատակը մոլդովական փորձից դասեր քաղելն էր. 2025թ. սեպտեմբերին Մոլդովայի խորհրդարանական ընտրություններում եվրոպամետ «Գործողություն եւ համերաշխություն» կուսակցությունը հաղթանակ տարավ ռուսամետ ընդդիմության նկատմամբ։ Քիշնեւում մոլդովացի պետական ու հանրային սեկտորի տարբեր ներկայացուցիչների հետ հանդիպումներում մեզ պատմում էին, որ եվրոպամետ ուժի հաղթանակը հնարավոր է դարձել Ռուսաստանի կողմից Մոլդովայի դեմ մղվող հիբդրիդային պատերազմում արդյունավետ պայքարի շնորհիվ։ Այս հարցում նրանք մեծ աջակցություն են ստացել Բրյուսելից։ Քննարկումներում հիշատակվում էր, որ մոլդովական փորձը կարող է օգտակար լինել Հայաստանի համար գալիք խորհրդարանական ընտրություններում, եթե Ռուսաստանը, իր ազդեցությունը տարածաշրջանում պահելու համար, փորձի նույն գործիքները կիրառել՝ օտարերկրյա ինֆորմացիոն մանիպուլյացիաներից ու միջամտությունից (Foreign information manipulation and interference - FIMI) մինչեւ տնտեսական ու քաղաքական ազդեցության միջոցներ։ Հայաստանի եւ Մոլդովայի իրողությունների զուգահեռները վերջին շրջանում հաճախ էին տարվում, սակայն դրանք նոր թափ ստացան ԵՄ արտաքին հարաբերությունների եւ անվտանգության հարցերով բարձր ներկայացուցիչ Կայա Կալասի հայտարարությունից հետո։ Երկու երկրների իրավիճակների նույնականացման ու ռուսական ազդեցության դեմ Արեւմուտքի պայքարի լուսանցքում են հայտնվում Հայաստանում քաղաքական իրավիճակի մի շարք առանձնահատկություններ։ Դրանց պատշաճ ուշադրության չարժանացնելու պարագայում բրուսելյան աջակցությունը կարող է ոչ միայն չօգնել Հայաստանում ժողովրդավարությանը, այլեւ նպաստել, որ ժողովրդավարությունը խժռի ինքն իրեն։ Ագրեսոր երկիրը միայն մեկը չէ Մոլդովայի պետական մարմիններից մեկի ներկայացուցիչը մեզ հաճախ էր ասում. «Ես չգիտեմ, թե Հայաստանում ինչպես է, դա դուք ասեք, բայց Մոլդովայում ...» ու ներկայացնում իրավիճակը՝ չխուսափելով Հայաստանի հետ զուգահեռներից։ Հիմա նույն կերպ ես եմ ասելու՝ չգիտեմ, թե Մոլդովայում ինչպես է, բայց հայաստանյան իրողություններն այստեղ ապրողներիս համար հստակ են։ Երբ Մոլդովայում խոսում են արտաքին միջամտության դեմ պայքարի մասին հասկանում են մեկ երկիր՝ Ռուսաստանի Դաշնություն։ Մեր զրուցակիցն ասում էր, որ Մոլդովան հիբրիդային պատերազմի մեջ է Ռուսաստանի հետ։ Առաջին տարբերությունը հենց այստեղ է. Հայաստանի սուվերենության դեմ մղվող հիբրիդային պատերազմի դաշտը մի խաղացողով չի սահմանափակվում, եւ թիվ առաջին ագրեսորը Հայաստանի պարագայում Ադրբեջանն է՝ Թուրքիայի երբեմն լուռ, երբեմն էլ բարձրագոչ սատարումով։ Մեր զրուցակիցը նշում էր, որ չճանաչված Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետության, ինչպես նաեւ ինքնավար տարածքային միավոր Գագաուզիայի բնակիչները խիստ խոցելի են ռուսական տեղեկատվական գրոհների նկատմամբ, եւ Կրեմլի պրոպագանդան անհիմն թշնամանք է գեներացնում մոլդովական կառավարության հանդեպ։ Ընդգծելով, որ Մոլդովայում ներքին կոնֆլիկտները զուտ ռուսական տեղեկատվական պատերազմի հետեւանք են, նա մի հարց ուղղեց մեզ, որն իմ տպավորությամբ հռետորական էր. իսկ միգուցե դուք եւ՞ս չունեք կոնֆլիկտ Ադրբեջանի հետ եւ դա միայն Ռուսաստանի պրոպագանդայի հետեւանքն է։ Ինչպես այնտեղ ասացի, այնպես էլ հիմա կասեմ. Հայաստանը եւ Ադրբեջանը ունեն կոնֆլիկտ, եւ անգամ եթե վաղը հայտնվենք այնպիսի զուգահեռ իրականությունում, որտեղ Ռուսաստան անունով երկիր գոյություն չունենա, Հայաստանը եւ Ադրբեջանը միեւնույն է կունենան կոնֆլիկտ մի շատ պարզ պատճառով՝ Ադրբեջանի ավտորիտար ռեժիմի գոյատեւման հիմքում թշնամանքն է Հայաստանի ու հայերի հանդեպ։ Կոնֆլիկտի հիմքերն ավելի լավ հասկանալու համար օգտակար է կարդալ պանթուրքիզմի մասին։ Եթե Արեւմուտքում հավատացել են, որ Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ արդեն խաղաղություն է, ապա հիշեցնեմ. - 2020 թվականին Ադրբեջանը ագրեսիա իրականացրեց Լեռնային Ղարաբաղի չճանաչված Հանրապետության հանդեպ՝ ոտնահարելով խնդրի խաղաղ կարգավորման միջազգային կոնսենսուսը, - 2022 թվականին Ադրբեջանը ՀՀ սահմանի ամբողջ երկայնքով հարձակվեց Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի վրա՝ մինչ օրս օկուպացված պահելով ՀՀ-ի շուրջ 250 քառ. կմ տարածք, - 2022 թվականի դեկտեմբերից Ադրբեջանը բլոկադայի ենթարկեց Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղ բնակչությանը, որը փաստացի ցեղասպանություն էր՝ Ցեղասպանության կոնվենցիա, հոդված 2 (c; d), - 2023 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանը հարձակվեց Լեռնային Ղարաբաղի շրջափակված բնակչության վրա ու իրականացրեց հայկական բնակչության ամբողջական էթնիկ զտում, - Բաքվի բանտերում շարունակվում են ապօրինի պահվել ու խոշտանգման ենթարկվել հայ ռազմագերիներ, քաղբանտարկյալներ։ Այս շարքը շարունակելի է։ Միեւնույն ժամանակ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւն ու մի շարք բարձրաստիճան պաշտոնյաներ շարունակում են գրեթե ամենօրյա ռեժիմով ահաբեկել հայ ժողովրդին կեղծ «Արեւմտյան Ադրբեջան» եզրույթով, խոսում են Հայաստանի Հանրապետությունը ադրբեջանցիներով բնակեցնելու մասին, անթույլատրելի ու չվերջացող նախապայմաններ առաջադրում խաղաղություն ստորագրելու համար։ Արդյոք այստեղ կոնֆլիկտ չե՞ք տեսնում։ Այս ամենն աղաղակում է մեկ բան՝ ոճրագործությունների նորմալիզացիան չի կարող խաղաղության բերել։ Եկեղեցու հալածանքները բռնապետության հաստատման փորձ են Մոլդովայում Ռուսաստանի կողմից կիրառվող FIMI գործիքները ներկայացնելիս խոսում էին նաեւ եկեղեցու մասին՝ պատմելով, որ հոգեւորականներն իրականացնում են ռուսամետ քարոզչություն։ Մոլդովայում գործում է երկու ուղղափառ եկեղեցի, եւ ըստ մեր զրուցակիցների՝ դրանցից առավել մեծ ազդեցություն ունի Ռուս ուղղափառ եկեղեցու Մոլդովա-Քիշնեւյան միտրոպոլիտությունը, ինչը բացատրում է հոգեւորականների կապը Ռուսաստանի հետ։ Այստեղից նորից գալիս ենք խիստ վտանգավոր զուգահեռի. ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու դեմ սկսած իր բռնաճնշումները ամեն կերպ ջանում է Արեւմուտքին ներկայացնել որպես պայքար ռուսական ազդեցության դեմ, սակայն ներքին լսարանի պարագայում դա պարտված խաղ է։ Այստեղ հանրությունը գիտի եկեղեցու 1700-ամյա պատմությունը, որ եթե փորձենք կարճ ներկայացնել՝ հայ ազգն ու պետականությունը օտար ազդեցություններից զերծ պահելու մասին է։ Հանրային այս ընկալումը փաստում է նաև տարբեր հարցումներում երևացող Եկեղեցու բարձր վարկանիշը։ Իրողությունները ճիշտ գնահատելու համար բավարար է հիշել, որ իշխանության արշավը եկեղեցու դեմ սկսվել է 2025թ. տարվա մայիսին՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի խնդրանքով Շվեյցարիայում կայացած համաժողովից հետո, որի առանցքում արցախահայության իրավունքների ու Արցախի քրիստոնեական ժառանգության պահպանության հիմնահարցերն էին, ինչն ուղիղ հակասության մեջ է Փաշինյանի վարած քաղաքականության հետ։ Եկեղեցու դեմ համակարգված բռնաճնշումների իրողությունը հաստատում է նաեւ այն, որ այսօր անազատության մեջ գտնվող չորս արքեպիսկոպոսներից եւ ոչ մեկի դատական գործը կապ չունի օտարերկրյա սպառնալիքների հետ։ Դատական գործերի մանրամասների քննարկումն էլ անիմաստ է դառնում, երբ հիշում ենք, որ ձերբակալությունները ուղեկցվել են գործող վարչապետի անհավասարակշիռ եւ ոչ պատշաճ բառապաշար ներառող հրապարակային գրառումներով՝ ուղիղ ուղղորդում դառնալով ուժային ու դատական համակարգերի համար, իսկ հակաեկեղեցական հավաքներում մարդիկ ներգրավվում են անկհայտ վարչական ռեսուրսի գործադրմամբ։ Այս համատեքստում օտարերկրյա ազդեցություն եւս կարող ենք գտնել, եւ դրա համար պետք է նայել ոչ թե դեպի Ռուսաստան, այլ հարեւան Ադրբեջան, որտեղից հատկապես վերջին մեկ տարում բազում սպառնալիքներ են հնչեցվում Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու հանդեպ՝ հիմնականում Կովկասի մուսուլմանների վարչության նախագահ Շեյխուլիսլամ Ալլահշուքյուր Փաշազադեի դեմքով։ Այդ հայտարարությունների եւ ՀՀ իշխող կուսակցության հայտարարությունների ու գործողությունների «պատահական» համընկնումները դիտարկելու դեպքում կարող է ստեղծվել արդարացի տպավորություն, թե օրվա իշխանություններն իրենք են դարձել օտարերկրյա ինֆորմացիոն մանիպուլյացիաների ու միջամտության զոհ։ Պատասխան քարոզչություն vs. խորքային մտահոգությունների լուծում Քիշնեւում հանդիպումների ժամանակ մեզ պատմում էին, որ Ռուսաստանը մանրամասն ուսումնասիրում է հասարակության խոցելի կետերը, քաղաքացիների շրջանում առկա մտահոգությունները ու դրանք օգտագործելով իր քարոզչությունը կազմակերպում այնպես, որ հանրությանը տրամադրի կառավարության դեմ։ Մոլդովայի պարագայում դրանք հիմնականում սոցիալական խնդիրներն են, ավանդական արժեքներն ու պատերազմի մեջ ներքաշվելու մտահոգությունը։ Մեր զրուցակիցներից մեկն ասաց, որ ռուսական տեղեկատվական գրոհներին իրենք հիմնականում հակադարձում են սեփական նարատիվներն առաջ մղելով։ Վերջին շրջանում տարբեր փորձագիտական ուսումնասիրություններ են արվում՝ ներկայացնելու հատկապես ռուսական տելեգրամյան ալիքներում հայկական լսարանին ուղղված քարոզչական թեզերի բովանդակությունը։ Այդ բովանդակության հիմնական ուղղություններից մեկը վերաբերում է Հայաստանի թրքացմանը՝ այսպես կոչված վիլայեթացմանը։ Նմանատիպ բովանդակությամբ նյութերին «ռուս-թուրքական» պրոպագանդայի որակում տալու շտապողականության մեջ քննարկումից դուրս է մնում մի կարեւոր հարց. ինչու՞ են նման ուղերձներ պարունակող քարոզչական նյութերն ազդում հայ հանրության վրա։ Գուցե պատճառն այն է, որ հայ հանրությունն իսկապես զգու՞մ է այդ սպառնալիքը եւ խորապես մտահոգվա՞ծ է իշխող կուսակցության զիջողական քաղաքականության վտանգներով։ Արդարացված չե՞ն արդյոք այդ մտահոգությունները թուրք-ադրբեջանական ծավալապաշտական նկրտումների, Թուրքիայում մզկիթի վերածված կամ ավերված քրիստոնեական վանքերի ու հիմա Արցախի հայկական եկեղեցիների նույն ճակատագրին արժանանալու փաստերի ֆոնին։ Հանրության անհանգստություններից ու տագնապներից օտարերկրյա տեղեկատվական հոսքերը կարող են օգտվել, սակայն դրանց նկատմամբ հանրությունը պարզապես խոցելի չէր լինի, եթե չլինեին խորքային ու իրական մտահոգություններ։ Առաջին հերթին պետք է պայքարել ոչ թե պղտոր ջրում ձուկ որսացողների դեմ, այլ այդ ջուրը պղտորողների։ Ի՞նչ է իրականում խանգարում ՀՀ-ում ազատ ընտրություններին Ըստ Մոլդովայում մեր զրուցակիցների՝ ընտրությունների վրա ազդելու ռուսական փորձերը ներառել են կաշառք բաժանելու տարբեր սխեմաներ, «տրոլների ֆաբրիկաների» ստեղծում, հանրային կարծիքի վրա ազդելու տեղեկատվական գրոհներ, որոնք Բրյուսելի աջակցությամբ կանխելու շնորհիվ Մոլդովայում ամրացել են ժողովրդավարության ու Եվրոպական արժեքների հիմքերը։ Եթե Արեւմուտքի նպատակը Հայաստանում եւս ազատ ընտրությունների կայացումն ու ժողովրդավարության ամրապնդումն է, ապա ուզում եմ հարցնել. արդյոք հնարավո՞ր են ժողովրդավարական ազատ ընտրություններ մի երկրում, որտեղ գործող իշխանության ընդդիմախոսներին ահաբեկում են ապօրինի խուզարկություններով ու ձերբակալություններով։ Արդյոք հնարավո՞ր են ժողովրդավարական ազատ ընտրություններ մի երկրում, որի գործող վարչապետն ինքն իրեն հռչակում է կառավարություն, իրեն իրավունք է վերապահում խառնվել Սահմանադրությամբ պետությունից անջատ Եկեղեցու ներքին գործերին ու դա անում պետական լծակների գործադրմամբ։ Արդյոք հնարավո՞ր են ազատ ընտրություններ մի երկրում, որտեղ մերձիշխանական լրատվամիջոցներով «հանկարծ» հրապարակվում են ապօրինի գաղտնալսումներ, անձը վարկաբեկող ու ատելություն սերմանող նյութեր։ Հայաստանի քաղաքացիների ընտրությունն արդեն իսկ կաշկանդված է ինչպես Ադրբեջանի, այնպես էլ վերարտադրման ձգտող իշխանության քարոզչության այն ուղերձներով, որ եթե Հայաստանի քաղաքացիները չընտրեն նոր Սահմանադրության ընդունման ու «խաղաղության» օրակարգը սպասարկող իշխող կուսակցությանը, ապա պատերազմ կլինի։ Հայաստանում ժողովրդավարական ընտրություններն իսկապես վտանգված են, բայց առաջին հերթին դրանք պետք է պաշտպանել իրենց ժողովրդավար հռչակած, բայց ամեն գնով վերարտադրվել ձգտող քաղաքական ուժից։ Գայանե Ենոքյանը Մեդիամաքսի լրագրող է: