کاهش محسوس گردشگران خارجی و فقدان رویکرد حمایتی دولت در حوزه میراث فرهنگی ، در سال‌های اخیر به زوال و تخریب تدریجی برخی از مهم‌ترین بناهای تاریخی ایران انجامیده است. این روند، همزمان با ابهام‌های جدی درباره اجرای طرح مولدسازی اموال دولت تشدید شده است، طرحی که قرار بود در بخشی از آن بناهای تاریخی و آثار ثبت ملی از طریق واگذاری مرمت و بهره‌برداری، به اقامتگاه‌ها یا مراکز گردشگری تبدیل شوند و به چرخه اقتصادی بازگردند، اما در عمل تردیدها و نگرانی‌های گسترده‌ای برانگیخته است. نتیجه این وضعیت آن است که حتی کاروانسراها و بناهای اقامتی تاریخی که تا چند سال پیش از رونق نسبی برخوردار بودند، امروز به دلیل نبود صرفه اقتصادی، کاهش تقاضا و فشار هزینه‌ها، در معرض تعطیلی و فراموشی قرار گرفته‌اند؛ روندی که پیامد آن نه‌تنها رکود گردشگری، که تهدید مستقیم هویت تاریخی و معماری این آثار است. زنگ خطر برای کاروانسرای تاریخی زین‌الدین در روزهای اخیر، کاهش مشهود بازدیدکنندگان و متقاضیان اقامت در کاروانسرای زین‌الدین در استان یزد، بار دیگر زنگ خطر را برای فعالان میراث فرهنگی به صدا درآورده است. این کاروانسرای چهارصد ساله که از بازمانده‌های شاخص معماری دوره صفوی به شمار می‌رود، در دهه هشتاد خورشیدی مرمت و به اقامتگاه بومی تبدیل شد و پذیرای گردشگران داخلی و خارجی بود. با این حال، آن‌گونه که فعالان فرهنگی محلی یادآور می‌شوند، مسیر فعالیت این مجموعه در سال‌های اخیر کاملا نزولی بوده و افزایش هزینه‌ها، حذف گردشگران اروپایی از فهرست مسافران و رکود عمومی صنعت گردشگری، سبب کم‌رونقی این بنای ارزشمند شده است. اهمیت معماری کاروانسرای زین‌الدین، تنها به قدمت آن محدود نمی‌شود. این بنا تنها کاروانسرای مدور ایران در مسیر جاده ابریشم است و از نظر ظرافت معماری در شمار شاهکارهای دوره صفوی قرار دارد. همین ویژگی‌ها سبب شده است که نگرانی‌ها درباره آینده آن، پس از تعطیلی کامل، جدی‌تری شود، چرا که هرگونه رهاسازی یا بهره‌برداری نادرست به ساختار آن آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر وارد خواهد کرد. Read More This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field) کامران امامی، سرمایه‌گذار و مرمتگر کاروانسرای زین‌الدین، با تشریح مشکلات نگهداری و تداوم فعالیت چنین بناهایی می‌گوید: «قرارداد بهره‌برداری این مجموعه ۲۰ساله بود و در سال ۱۳۹۸ به‌واسطه شیوع کرونا تعطیل شد. پس از دو سال، در سال۱۴۰۰ تصمیم به بازگشایی داشتیم، اما الزامات و دستورالعمل‌های مرتبط با کرونا و شرایط اجرایی، امکان ادامه فعالیت را بسیار دشوار کرد. در نهایت از سال۱۴۰۳ و با توجه به افول شدید گردشگری، دیگر ادامه کار ممکن نبود.» او با انتقاد از بی‌توجهی نهادهای دولتی به حفاظت از بناهای تاریخی، افزایش مداوم نرخ اجاره‌بهای این بناها در شرایط رکود گردشگری را خطری جدی برای حفظ و نگهداری اصولی آنها می‌داند. به باور امامی، کاروانسراهایی مانند زین‌الدین که رونقشان به گردشگران خارجی وابسته است، در دوره رکود باید از پرداخت اجاره معاف می‌شدند و در مقابل، مسئولیت حفظ، نگهداری و احیای کامل بنا برعهده بهره‌بردار قرار می‌گرفت؛ البته با افزایش نظارت، پایش مستمر و کنترل دقیق از سوی متولیان. در قالب چنین تفاهم‌نامه‌ای، هر زمان که مجموعه دوباره به چرخه اقتصادی مطلوب بازمی‌گشت، امکان تصمیم‌گیری درباره پرداخت اجاره وجود داشت. واگذاری مخرب عمارت‌های تاریخی این نگاه با سیاست‌های غالب دولت‌ها در جمهوری اسلامی مغایرت دارد، سیاستی که بناهای تاریخی را بیشتر یک منبع درآمد می‌بیند تا سرمایه‌ای فرهنگی و هویتی. در عمل، دریافت مبالغ بیشتر به شکل اجاره‌بها، بر واگذاری به افراد دغدغه‌مند و پایبند به ارزش‌های تاریخی این بناها ترجیح داده می‌شود. سابقه واگذاری بناهایی مانند عمارت مسعودیه تهران نشان می‌دهد که این رویکرد تا چه اندازه می‌تواند مخرب باشد. در این مورد، اجاره‌کنندگان نه‌تنها مرمت اصولی انجام ندادند، که با دخل و تصرف در بنا، به بخش گسترده‌ای از بافت تاریخی آن آسیب زدند. چنین اتفاقی ضعف جدی نظارت و پایش دائمی نهادهای متولی، به‌ویژه وزارت میراث فرهنگی، را برجسته می‌کند، ضعفی که در بسیاری از طرح‌های واگذاری به‌وضوح دیده می‌شود. فعالان میراث فرهنگی همین نگرانی‌ها را همزمان با اعلام قرار گرفتن بناهای تاریخی در طرح مولدسازی اموال دولت نیز مطرح کردند. منتقدان هشدار دادند که اگر هزینه‌های بالای مرمت و نگهداری ابنیه تاریخی با اجاره‌بهای سنگین همراه شود، در شرایط رکود گردشگری، اجاره‌کنندگان برای جلوگیری از زیان ناچار به کاهش هزینه‌ها خواهند شد، کاهش هزینه‌ای که معمولا به استفاده از نیروی غیرمتخصص و مصالح نامتناسب می‌انجامد. نتیجه چنین روندی، به جای احیای بنا، نابودی تدریجی هویت تاریخی آن و جایگزینی نوسازی به جای مرمت خواهد بود. خسارت بیشتر مالکیت نهادهای دولتی مسئله اما تنها به خطرات ناشی از اجاره دادن بناهای تاریخی محدود نمی‌شود. کارشناسان میراث فرهنگی تاکید دارند که حتی باقی ماندن مالکیت این آثار در اختیار نهادهای دولتی نیز تضمینی برای حفاظت از آنها نیست. کمبود بودجه‌های مرمت و حفاظت در وزارت میراث فرهنگی سبب شده است که در موارد متعددی نبود اعتبار به دستاویزی برای رهاسازی و حتی ویرانی کامل بناهای ثبت ملی تبدیل شود. در هفته‌های اخیر، در کنار فهرست بلندبالای بناهای تاریخی تخریب‌شده یا متروکه در شهرهای مختلف، خبر تخریب عمارت تاریخی امین لشکر تهران ــ که تحت تملک کامل شهرداری تهران بود ــ بار دیگر این واقعیت را آشکار کرد که گاه قرار گرفتن مالکیت بناهای تاریخی در اختیار نهادهای حاکمیتی، خطر بیشتری برای این آثار به همراه دارد، به‌ویژه آنکه هنگام بروز تخریب یا آسیب، نهادهای مسئول با نپذیرفتن مسئولیت خود در حفاظت، پاسخ روشنی ارائه نمی‌دهند. در موضوع تخریب خانه قاجاری امین لشکر، مدیران میراث فرهنگی استان تهران اعلام کردند که شهرداری پایتخت بدون اطلاع و مجوز اقدام به تخریب کرده است. علی طلوعی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران، گفت: «اداره کل میراث فرهنگی استان تهران از این اتفاق تعجب کرده و بلافاصله با اعزام یگان حفاظت میراث فرهنگی به محل، متوجه تخریب کامل این اثر شده و روند شکایت در دستگاه قضایی از اقدام شهرداری منطقه ۱۲ را پیگیری کرده است.» این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که روند فرسایش و متروکه شدن این بنا سال‌ها در برابر چشم شهروندان در جریان بود و در این مدت نهادهای مسئول برای حفاظت از آن اقدام موثری انجام ندادند. تکرار چنین الگوهایی در بافت‌های تاریخی شهرهای مختلف، احتمال همسویی و هماهنگی نانوشته میان برخی مدیران میراث فرهنگی استان‌ها و شهرداری‌ها برای رهاسازی این بناهای نیمه‌مخروبه را تقویت کرده است. رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران با انتقاد از این رویکرد گفته است: «بسیاری از دستگاه‌ها، ازجمله شهرداری‌ها، بناهای تاریخی را نه به‌عنوان میراث ملی، بلکه به‌عنوان املاک مازاد نگاه می‌کنند؛ املاکی که حاضر نیستند برای مرمت، احیا و بهره‌برداری اصولی آنها هزینه کنند. نتیجه این نگاه، تخریب تدریجی یا ناگهانی بناهایی است که سرمایه هویتی کشور محسوب می‌شوند.» قلعه ایزدخواست؛ قربانی تازه بی‌توجهی مسئله اساسی درمورد بناهای تاریخی ایران آنجاست که حتی در مواردی که نهادهای دولتی یا شهرداری‌ها به‌ظاهر برای حفاظت و مرمت وارد عمل می‌شوند، بی‌توجهی به اصول علمی مرمت و بهره نبردن از کارشناسان متخصص، آسیب‌های تازه‌ای به بنا وارد می‌کند. نمونه تازه این وضعیت قلعه ایزدخواست در استان فارس است. روز شنبه ۶ دی ماه، خبر مداخلات غیراصولی شهرداری ایزدخواست در این قلعه تاریخی منتشر شد، بنایی که نخستین سازه چندطبقه خشتی و گلی جهان شناخته می‌شود. داوود جعفرنژاد، مدیر پایگاه ملی ایزدخواست ، در این‌باره گفت: «درحال‌حاضر همه می‌دانیم که وضعیت بودجه و اعتبارات میراث‌فرهنگی چگونه است. با این حال، لازم است در هر سطحی که آثار قرار دارند، وضعیت حفاظتی آنها پایش شود. مرمتی که اخیرا توسط شهرداری در قلعه ایزدخواست صورت گرفت، مورد گلایه و انتقاد پایگاه تاریخی ایزدخواست بوده است.» اگرچه فعالان محلی معتقدند تخصیص نیافتن بودجه برای مرمت و حفاظت، شهرداری را به مداخله واداشته، اما بی‌توجهی به طرح‌های مطالعاتی و مرمتی مصوب، خسارت‌های جدی به این بنای بی‌نظیر وارد کرده است. در مجموع، آنچه امروز میراث تاریخی ایران را تهدید می‌کند، مجموعه‌ای از عوامل مرتبط است: رکود گردشگری، سیاست‌های درآمدمحور دولت، ضعف نظارت، کمبود بودجه و مداخلات غیرکارشناسی. بناهایی که هرکدام بخشی از حافظه تاریخی این سرزمین را در خود دارند، یا در نتیجه رهاسازی به بهانه نبود اعتبار مسیر تخریب را طی می‌کنند، یا در قالب طرح‌هایی مانند مولدسازی سرنوشتی مشابه عمارت مسعودیه در انتظارشان است. نبود باور عمیق به اهمیت حفظ ریشه‌های تاریخی و نمادهای دوره‌های مختلف این سرزمین، در سال‌های اخیر خسارت‌هایی جبران‌ناپذیر بر جای گذاشته است. ایران کاروانسرا زین الدین یزد کاهش گردشگران خارجی، افزایش هزینه‌ها و نبود حمایت موثر دولتی، تنها کاروانسرای مدور ایران را در مسیر تعطیلی قرار داده و آینده یکی از شاخص‌ترین بناهای صفوی را با ابهام مواجه کرده است داریوش معمار دوشنبه, دِسامبر 29, 2025 - 09:15

کاروانسرای زین الدین یزد- سایت همیشه سفر

فرهنگ و هنر related nodes: ثبت «کاروانسراهای ایران» در فهرست جهانی یونسکو؛ پرونده جنگل دیزمار برگشت خورد؛ ماسوله در انتظار ستاد اجرایی دو کاروانسرای ثبت جهانی را به مزایده گذاشت دیر گچین، مادر کاروانسراهای ایران کجاست؟ Type: news SEO Title: کاروانسرای زین‌الدین یزد؛ نمونه‌ جدید بحران در مدیریت میراث تاریخی Inner related node: پلمب کاروانسرای دیر گچین و برکناری مدیر میراث فرهنگی قم در پی برگزاری کنسرت پرستو احمدی ستاد اجرایی دو کاروانسرای ثبت جهانی را به مزایده گذاشت سرنوشت کاروانسراهای ایران؛ از شکوه دوران صفوی تا سوداگری و تاراج copyright: