2025 թվականին Մեդիամաքսը, ինչպես միշտ, ուշադրության կենտրոնում էր պահում մարդուն: Ներկայացնում ենք այն հրապարակումները, որոնք Մեդիամաքսի խմբագրական խորհրդի կարծիքով, լավագույնն էին ավարտվող տարում: Դեդո-Բաբո. Արցախի մասին պատմող խաղալիքը խորհուրդ է տալիս «քեփը քյոք պահել» Ծնունդով արցախցի չեմ: Արցախի հետ ամուր կապ ձեւավորվեց, երբ մորաքույրս ամուսնացավ ու տեղափոխվեց Ստեփանակերտ. բարեկամական հավաքներ, ծնունդ-նշանդրեք-հարսանիք, գնալ-գալ (ժպտում է – հեղ.) : Այս կապն էլ ավելի ամրացավ, երբ 22 տարեկանում մեկնեցի ժամկետային զինվորական ծառայության: Սկսվեց 2020թ. պատերազմը: Ծառայում էի Մարտակերտում ու պատերազմի օրերին ընդհանուր առմամբ 60-ից ավելի օր անցկացրեցի դիրքերում: Միայն մեկ անգամ հաջողվեց իջնել, եկա Ստեփանակերտ: Մինչ այդ «Մենք ենք մեր սարերը»՝ Դեդո-Բաբոյի հուշարձանը չէի տեսել: Պատերազմի օրերին, դիրքերից մի քանի ժամով քաղաք իջնելու ժամանակ այն տեսնելը շատ ազդեցիկ էր: Հիշում եմ՝ նայում էի ու ինձ մոտ զգացողություն էր, թե ամբողջ պատերազմն այս մեկ արձանի համար է: Արցախյան «ամառային անձրեւները» հիշողություններով կլցնեն Երեւանի աշունը Միշտ հիշում եմ մի երեկո: Լույսն անջատվեց հենց այն պահին, երբ պետք է սկսվեր ներկայացումը։ Հայտնի չէր՝ երբ կվերականգնվի։ Այլ տարբերակ չկար. դուրս եկա բեմ, լեփ լեցուն դահլիճից ներողություն խնդրեցի եւ առաջարկեցի հեռանալ՝ մեկ այլ օր ներկայացումը կրկնելու պայմանով: «Ոչ մի տեղ չե՛նք գնա, կմնանք ձեզ հետ ու կսպասենք որքան պետք է», - արձագանքեցին դահլիճի տարբեր անկյուններից: Բարեբախտաբար, լույսը «վերադարձավ» 45 րոպե անց: Ոչ ոք չէր հեռացել։ Մենք համոզված էինք՝ հանձնվելու իրավունք չունենք։ Տանը նստելը, ձեռքերը ծալելն ու համակերպվելը կլիներ «не по-карабахски, не по-армянски»: Մեկ երջանիկ օր՝ պատերազմի ու տեղահանության միջեւ Անգամ շրջափակման օրերը, երբ խանութները գրեթե դատարկ էին, իսկ հացի համար պետք էր երկար հերթ կանգնել, Մարիամին ջերմ հիշողություններ են թողել: «Կես կտոր հացն Արսենը դեպի ինձ էր հրում, ես՝ դեպի իրեն»,- ասում է Մարիամը մեղմ ժպիտով: Սննդի խնդիրը փոքր-ինչ լուծվում էր Արսենի ծնողների օգնությամբ, քանի որ գյուղից կաթնամթերք էին ուղարկում: Մարիամը նաեւ հիշում է, որ բոլոր հարազատներից ով ինչ համեղ բան ուներ, իր համար էր պահում, անգամ վերջին մնացած սնիկերսը: «Ասում էին՝ տարեք Մարիամն ուտի, որ երեխեն առողջ ծնվի: Ամենքի պահածն ինձ էր հասնում»: 15 տարվա սպասում. փոքրիկ Ալբերտինան պատերազմից չվերադարձած հայրիկին է նման «Իրեն միշտ Ալբերտի դիմագծերով եմ պատկերացրել, իսկ հիմա նայում եմ ու տեսնում՝ իմ պատկերացրածից էլ ավելի շատ է նման հայրիկին»,- մի քանի օրական Ալբերտինային նայելիս ասում է Լուսինե Խաչատրյանը: Նրա ամուսինը՝ Ալբերտ Ավետիսյանը, արցախյան պատերազմների մասնակից է, որը 2023թ. սեպտեմբերյան երկօրյա մարտերից հետո անհայտ բացակայող է ճանաչվել: Լուսինեն ու Ալբերտը շատ երկար են սպասել երեխայի ծննդին: Տարիներով բուժումներ անցնելուց հետո որոշել էին դիմել արտամարմնային բեղմնավորմամբ երեխա ունենալու եղանակին: «Երբեք պետք չէ հանձնվել». պատերազմի մասնակից Սուրենի նոր կյանքը ֆուտբոլում «Մի օր պարզապես հասկացա, որ պետք է երկար մտածել. եթե Աստված քեզ պահել է, ուրեմն մի նպատակ ունես, այս կյանքում հենց այնպես չես մնացել: Բոլորն այս կյանք եկել են իրենց առաքելությունը կատարելու ու գնալու համար: Պարզապես շատ մարդիկ չեն ուզում իրենց նեղություն տալ, չարչարվել, հատկապես մեր երկրում շատ են մարդիկ, որ չեն աշխատում, որովհետեւ այս կամ այն գործն իրենց «հագով» չէ: Բայց ամեն ինչ մարդուց է գալիս: Ես իմ առաջ նպատակ դրեցի ու հիմա այս գործն եմ անում՝ փորձելով առավելագույնս օգտակար լինել, նախ ինքս զարգանալ, հետո նպաստել մյուսների զարգացմանը, ու այդ ամենօրյա ջանքում ես էլ չեմ նայում՝ արեւ է, անձրեւ, թե ձյուն»: «Գիշերվա դիրեկտոր» Սամվելը՝ կյանքի ու մահվան մասին Դուռը բացվում է, օդը խփում է դեմքիդ՝ սառը, ինչպես մետաղը, որի վրա դեռ արյան հետքեր կան։ Սառնությունը ոչ թե զգացվում է, այլ նստում է՝ շնչիդ։ Լույսը այստեղ ոչ թե փայլում է, այլ կարծես տրորված լինի՝ ինչպես հին լուսանկար, որի վրա ամեն առավոտ նոր ստվեր է ընկնում: Միակ ձայնը ջրի կաթոցն է՝ բարակ, համառ, ինչպես ժամացույցի տկտկոցը, որը չափազանց ճշգրիտ հիշեցնում է ժամանակի հոսքը։ Դագաղները դասավորված են կողք կողքի՝ խնամքով, մի քիչ ավելին, քան պարզապես առարկաներ։ Միջանցքը դատարկ է, բայց թվում է՝ ինչ-որ մեկի հայացքն անցնում է պատերի վրայով։ Դպրոց ճաղերի հետեւում. դատապարտյալնների սեպտեմբերի 1-ը 16 տարեկանում նա առաջին անգամ պայմանական դատավճիռ ստացավ։ Պետք է նախազգուշացում լիներ, բայց չդարձավ։ 2001-ին զորակոչվեց բանակ։ Բայց ձեռքը արդեն սովոր էր «հեշտ ճանապարհին»։ Գողության պատճառով առաջին անգամ բանտում հայտնվեց։ Հետագա տարիները կրկնվող շրջան էին. ազատվում էր, հետո նորից հայտնվում ճաղերի հետեւում։ 2006-ին, հետո՝ 2009-ին Մոսկվայում թմրանյութերի գործով, 2012-ին՝ մեքենա գողանալու համար։ Ամեն անգամ նույն սխալը, նույն փակուղին։ Վերջին անգամ դատապարտվել է 2023-ին՝ վեց տարով։ Այսօր Ստեփանը բանտում է՝ ոչ թե պատանեկան անփորձությամբ, այլ տարիների կրկնվող սխալների ծանրությամբ։ «Չենք հավատում, որ Արարատի գագաթին ենք եղել». «4 peaks»-ի երեխաների վերելքը 9-ամյա Վարդան Հայրապետյանը «արարատյան» վերելքի տարիքով ամենափոքր մասնակիցն է: Նարինե Ճաղարյանը նկատել է՝ եթե իր առջեւ նպատակ է դնում, ամենաանհամբերից դառնում է շատ համբերատար եւ սկսում մեծ համառությամբ աշխատել: «Երբ հայտարարեցինք Արարատի վերելքի մասին, Վարդանն ինձ հարցրեց՝ կարո՞ղ է գալ: Պատասխանեցի՝ եթե շատ արշավների գա՝ այո, հիմա՝ ոչ», - հիշում է Նարինե Ճաղարյանը: «Ես էլ գնացի տուն ու ծնողներիս ասեցի, որ սրանից հետո առանց հարցնելու ինձ բոլոր արշավներին գրանցեն», - ժպտում է Վարդանը: Տուն բերող երկար ճանապարհն ու Հայաստանի հետ ամուր կապ ստեղծող «Հացեկացը» Նարինեն լավ տրամադրությամբ է պատրաստել թթխմորը, հյուրերի՝ մեզ համար, հաց է թխելու։ Ասում է՝ եթե հոգին խաղաղ չէ, տրամադրությունն էլ վատ է՝ իր 15 տարվա աշխատանքային փորձն անգամ զրոյանում է, զգայուն թթխմորը լավ հաց չի դառնում։ Նարինեի ընտանիքը միգրացիոն երկար փնտրտուքից հետո անցած տարի վերադարձել է Հայաստան, տունը նորոգել ու նոր գործ սկսել, հիմա տան բակում հաճախ տաք հացի բույր է տարածվում։ Պատմելու ընթացքում Նարինեն վառարանն է միացնում ու համբերությամբ սպասում մինչեւ տաքանա, հետո երեք բաժին խմոր է դնում։ Մինչ թթխմորով չիաբատաները կթխվեն՝ Նարինե Արշակյանը պատմում է, թե ինչպես է ընտանիքը երկրից երկիր գնացել, փորձել հարմարվել նոր միջավայրին, գտնել իր տեղը, բայց միշտ մտքում ունեցել վերադարձի ճանապարհը։ «Սեր առաջին հայացքից». իտալացի լուսանկարչի բացահայտած Հայաստանը Հայաստանի շատ քաղաքներ եմ այցելել, դրանցից մի քանիսը՝ մի քանի անգամ՝ Ալավերդի, Ստեփանավան, Վանաձոր, Դիլիջան, Իջեւան, Սպիտակ, Գյումրի, Էջմիածին, Աշտարակ, Բյուրական, Երեւան, Չարենցավան, Հրազդան, Սեւան եւ շատ այլ վայրեր: Հայաստանում սիրելի վայր ընտրելը հեշտ չէ, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրն ինձ յուրովի է գրավում, բայց եթե ընտրություն կատարեմ, ապա Լոռին եւ Շիրակն ինձ համար ամենահիշարժանն են։ Մի ճանապարհ կա, որն առանձնահատուկ հուզում է հոգիս՝ Աշտարակից Սպիտակ երթուղին։ Այն անցնում է հոյակապ բնապատկերներով՝ հորիզոնում հսկայական Արագած լեռան տեսարանով, ճանապարհին գտնվող փոքրիկ գյուղերով եւ տպավորիչ հզոր հուշակոթողներով: Ամեն անգամ, երբ անցնում եմ այս ճանապարհով, հիացմունքով եւ զարմանքով եմ լցվում։ Հրաչն «ԻմասՏուն»-ով կփորձի Գյումրին մրցակից դարձնել Երեւանին Մարզերում աշխատանք չլինելու հարցը միշտ նմանացնում եմ հավի եւ ձվի պատմությանը՝ աշխատանք չկա, դրա համա՞ր են գնում, թե՞ գնում են, դրա համար էլ չկա աշխատանք։ Կարծում եմ՝ Գյումրին, որպես մեծությամբ երկրորդ քաղաք, այս առումով շատ է անտեսված հիմա։ Մեր նախաձեռնություններով պետք է այնպես անենք, որ Գյումրին դիտարկեն թե՛ ուսանողները, թե՛ աշխատողները։ Կարծում եմ՝ խանգարողը ենթակառուցվածքների պակասն է, որն էլ փորձում ենք լրացնել եւ, կարծում եմ, ապագայում իր արդյունքը կտա: Հուսադրողն այն է, որ վերջին տարիներին շարժ է նկատվում դեպի մարզեր, մարդիկ են տեղափոխվում այլ համայնքներ ապրելու, մենք էլ փորձում ենք այդ հոսքին օգնել, որ այն չմարի։ Վլադիմիր Ֆրունզեն «հսկում» է ծառերը եւ փորձում է Երեւան վերադարձնել երաշտահավերին Զարգացած երկրներում, որոնք առաջնահերթություն են տալիս էկոլոգիային եւ կայուն զարգացմանը, կան թռչուններին, չղջիկներին եւ օգտակար միջատներին գրավելու ծրագրեր: Երեւանում կան երաշտահավեր, բայց նրանք բնադրման տեղեր չունեն, քանի որ վայրի բնության մեջ հիմնականում ապրում են մեծ, հին ծառերի մեջ, փչակներում: Քաղաքում նման ծառ գտնելը մեծ խնդիր է: Ահա այդպես եկա այն մտքին, որ պետք է օգնել երաշտահավերին՝ նրանց համար տնակներ տեղադրելով: Այժմ փորձնական նախագիծ եմ սկսում եւ քաղաքային իշխանություններից ստացել եմ Արաբկիրի շրջանի երկու այգիներում երաշտահավերի համար 15 տնակ տեղադրելու թույլտվություն: Մեկ տարվա ընթացքում կհետեւեմ իրավիճակին: Եթե երաշտահավերը սկսեն հաստատվել բներում, նշանակում է՝ ծրագիրն աշխատում է եւ այսպես հնարավոր է մեծացնել այս թռչունների պոպուլյացիան: «Մայրենիք». դժվարությունների առաջ չընկրկող մայրերն ու հոգատար համայնքը «Գոհարիկն իր շարժուձեւով, պահվածքով Գրիգորիին շատ է նման: Սկեսուրս էլ երբ գալիս է թոռնիկի մոտ, շատ է հուզվում, որովհետեւ լրիվ իր պապան է: Եվ այդպես էլ շարունակվելու է, որովհետեւ ես իրեն ամեն ինչ պատմելու եմ իր պապայի մասին, թե ինչպիսին է եղել, որքան բարի սրտի տեր»,- ասում է Ռաիսան: Այժմ Ռաիսան ծնողների, քույրերի եւ եղբայրների հետ վարձով է բնակվում Աբովյան քաղաքում: Ծնողներն ու քույրն են աշխատում, ինքն էլ զբաղվում է Գոհարիկի խնամքով: «Ես շատ եմ սիրում Արցախը, Գրիգորին էլ էր շատ սիրում ... Հիմա տուն վերադարձը երազանք է մնում մեզ համար»: «Հայաստանում գտել եմ տունս. «ռուս Օլյայի» պատմությունը Իմ եւ Հայաստանի միջեւ իրական, անկեղծ սեր է: Այստեղ ինձ զգում եմ տանը: Հետ նայելով՝ գիտակցում եմ, որ երբեւէ, որեւէ տեղ նման զգացում չեմ ունեցել: Հիմա շատ ենք ցանկանում ճամփորդել, տեսնել աշխարհն ու ես վերջապես գտել եմ այն վայրը, ուր միշտ ցանկանում եմ վերադառնալ: Մեր ընտանիքը հիմա տուն չունի, բայց ունի երազանք/նպատակ: Մի օր մենք հող կգնենք Հայաստանի գեղեցիկ շրջաններից մեկում ու կկառուցենք մեր սեփական տունը: Արցախցի ընտանիքի միգրացիոն ուղին. ապաստանի որոնումն ու վերադարձը Հայաստան «Արցախում աշխատում էինք, մեր կյանքից գոհ էինք, խնայած գումարներով ճամփորդում էինք։ Բռնի տեղահանումը մեր կյանքը լիովին փոխեց։ Ֆրանսիա գնալու որոշումն էլ ավելի բարդացրեց առանց այդ էլ մեր դժվար իրավիճակը։ Այն գումարը, որ պետք է հիմք դառնար այստեղ զրոյից կյանք սկսելու համար, դա էլ կորցրեցինք։ Եթե եվրոպական երկրներում անօրինական ճանապարհով հաստատված մարդիկ պատմեն իրական ճանապարհի մասին, որով իրենք անցել կամ դեռ անցնում են, անօրինական միգրացիայի ուղին բռնելուց առաջ մարդիկ շատ ավելի երկար կմտածեն։ Հիմա կրկին փորձում ենք ամեն ինչ զրոյից սկսել, այստեղ էլ հեշտ չէ, բայց Արցախից հետո Հայաստանում մեզ գոնե տանն ենք զգում»,- շեշտել է Գոռը։ «Տունն այնտեղ է, որտեղ քեզ սպասում են». Բաժուկովների կյանքը Հայաստանում 2022 թվականի նոյեմբեր։ Գիշերվա մեկին դոմոֆոնը լուռ էր։ Երեք երեխա, հինգ ճամպրուկ, երկու մեծահասակ՝ սառը երեւանյան բակի մեջտեղում։ «Ձեր ամրագրումը չեղարկվել է», - հեռախոսից հնչեց քնկոտ ձայնը։ Մեկ նախադասությամբ ընտանիքը մնաց փողոցում։ Երեկ ամեն ինչ հստակ ու կազմակերպված էր թվում, իսկ հիմա՝ ոչինչ պարզ չէր։ Երեխաները նվնվում էին, ճամպրուկները՝ խանգարում։ Երեք տարեկան Ալինան սայթաքեց ու ընկավ աստիճաններից։ Նրա ձայնը լսվեց ողջ բակում։ Լույսերը միանգամից վառվեցին։ Բակից դուրս նայող հարեւաններին բացատրեցին, որ նոր են եկել եւ հանկարծակի մնացել են առանց բնակարանի։ Երրորդ հարկում ապրող ռուս ծրագրավորողներն առաջարկեցին իրենց մոտ բարձրանալ, զանգեցին ծանոթ գործակալին, եւ երկու տուն այն կողմ բնակարան գտան՝ մեծ, բայց առանց ջեռուցման։ «Բրդյա գուլպաներ հագանք, որ չմրսենք», - ժպտում է Յուրի Բաժուկովը՝ հիշելով առաջին գիշերը նոր տանը։ Գեղեցկությունը սկսվում է ցավից. բալետի անտեսանելի կողմը Բեմը չի ստում. ամեն երեկո հիշեցնում է՝ թեթեւությունը կառուցվում է ծանրությամբ։ Ցավի ու գեղեցկության սահմանին է սկսվում պարուհու իրական պատմությունը։ Բալետի դպրոցում առաջինն երաժշտությունը չէ, որ լսվում է, այլ ոսկորների կարճ, չոր ճտոցը, երբ տասներկու փոքրիկ աղջնակ փորձում է որքան հնարավոր է ձգել մարմինը։ Երեխան կանգնում է հինգերորդ դիրքում, եւ հոդերն անմիջապես ասում են՝ «սա խաղ չէ»։ Իրական բալետը սկսվում է այն պահին, երբ ինը տարեկան աղջիկը լուռ սրբում է արցունքները, որովհետեւ ափերի ցավն ուժեղ է, իսկ ուսուցչի հայացքն՝ խոսուն։ Երբ դեռահաս պարուհիներն իրար փոխանցում են ցավազրկող քսուքներ այնպես, ինչպես մյուսները՝ օրագրի գաղտնիքները։ Իսկ ցավազրկող հաբերը վաղուց «կոնֆետ» են դարձել։ «Նորից սովորել ծիծաղել». Ստեփանակերտի թատրոնի երեւանյան «վերածնունդը» Մեր թատրոնի հետ կապված մի հետաքրքիր զուգադիպություն եմ նկատել: 1932թ.-ին, երբ այն հիմնադրվեց, Արցախն էլի Ադրբեջանի կազմում էր, իսկ թատրոնը դարձել էր լեզվի եւ ինքնության պահպանման ամենակարեւոր օջախը: Հիմա եւս ունենք նման առաքելություն: Ստեփանակերտի թատրոնը Երեւանում վերականգնելը մեզ համար պարզապես կառույց պահել չէ, ապրելու ձեւ է, հույսը չկորցնելու տարբերակ: Մի բան, որ վերադարձի ժամանակ բռնելու ենք ու տանենք հետներս: Թատրոնի շնորհիվ կա մեր «հանուն»-ը: