I lindur në Shën Petersburg (Rusi) dhe i rritur në Letoni, Dr. Fred Hermann Brandt [1901-1994] ishte figurë e inteligjencës ushtarake gjermane gjatë Luftës së Dytë Botërore. Si entomolog, kishte udhëtuar në Iran gjatë viteve 1937-1939 për të studiuar dhe mbledhur flutura dhe tenja, duke botuar disa artikuj shkencorë mbi rezultatet e ekspeditave të tij. Gjatë luftës, si pjesëtar i Vermahtit gjerman, Brandt u trajnua si agjent kundërzbulimi dhe drejtoi një batalion të njësive Brandenburg në vitet 1939-1940. Fillimisht u dërgua në Afganistan, si gjoja pjesë e një "komisioni kërkimesh për lebrën", ku inteligjenca gjermane kishte depërtuar në fiset pashtune dhe shpresonte të organizonte një kryengritje kundër britanikëve. Në fillim të vitit 1944, Fred Brandt dhe disa nga burrat e tij taxhikë u dërguan nga Vermahti në Veri të Shqipërisë për të ngritur një bazë në Nikaj, me qëllim sigurimin e rrugëve të tërheqjes së gjermanëve nga Jugu. Aty ai ishte në kontakt të ngushtë dhe miqësor me oficerët britanikë të inteligjencës. Në fillim të tetorit 1944, pasi humbi kontaktin me inteligjencën gjermane në Pejë dhe Beograd dhe pasi dëgjoi se shumë oficerë gjermanë po arrestoheshin dhe pushkatoheshin si tradhtarë nga udhëheqja naziste, Brandti vendosi të shoqëronte oficerët britanikë drejt Lezhës dhe me anije për në Bari - si rob lufte. Në një artikull për të botuar në periodikun britanik Sunday Pictorial në vitin 1957, shumë kohë pas Luftës së Dytë Botërore, Fred Brandt u përshkrua si “koloneli dinak i fluturave. Ai shtirej se donte vetëm të kapte flutura, ndërkohë që në të vërtetë ishte koloneli Brandt, mjeshtër i spiunazhit armiqësor, që përpiqej të mbyllte një rrjet vdekjeje rreth agjentëve britanikë ... Ky njeri merimangë ishte mjeshtri i agjentëve nazistë, një nga njerëzit më të pabesueshëm në historinë e errët të spiunazhit dhe tradhtisë gjatë luftës”. Në vitin 1973, Fred Brandt shkroi dhe botoi raportin e mëposhtëm mbi veprimtarinë e tij të jashtëzakonshme në Shqipëri. Nga: Fred Brandt [1] Përkthimi në anglisht (nga gjermanishtja): Robert Elsie Përkthimi në shqip (nga anglishtja): Agron Shala / Telegrafi.com Eprori im në Pejë, një kapiten i inteligjencës, më shpjegoi se kishte marrë një urdhër nga Beogradi për të ngritur një bazë në Alpet Shqiptare, në perëndim të Gjakovës. Qëllimi ishte të pengoheshin oficerët britanikë të Shërbimit të Inteligjencës që t’u jepnin shqiptarëve armë e pajisje, dhe t’i inkurajonin ata të ndërprisnin rrugët tona të furnizimit drejt Jugut dhe të hidhnin në erë një minierë kromi që kishte rëndësi për përpjekjet e luftës. Unë duhej ta krijoja dhe ta mbaja këtë bazë të Vermahtit gjerman në Alpet Shqiptare, bashkë me disa taxhikë. Nga Peja deri te ky varg i ashpër malor ishin rreth 75 kilometra. Baza duhej të vendosej më thellë në male, në anën tjetër të qafës prej 1 800 metrash. Territori që të çonte në vargmal përbëhej nga pyje të dendura që shtriheshin 30 kilometra nga lumi i Valbonës. Në anën tjetër të kësaj rrjedhe ngriheshin shkëmbinjtë me gurë të Alpeve Shqiptare. Rajon kishte vetëm shtigje të ngushta, të përdorshme kryesisht nga mushkat. Baza do të ishte pra dy ditë të plota në marshim nga Peja, një faktor që krijoi problemin e parë - furnizimin. Para se të shprehja mendimin tim për planin, i kërkova eprorit leje për të eksploruar territorin. Ai pranoi. U nisa në ditët e para të marsit 1944 me gjashtë taxhikë dhe një shqiptar nga Gucia në Mal të Zi, për të arritur në pjesën më veriore të Alpeve Shqiptare. Armatimi ynë përbëhej nga shtatë mitraloza të lehtë, shtatë pistoleta dhe gjashtë granata dore për secilin. Shqiptari kishte një karabinë italiane dhe ne kishim municion të mjaftueshëm. Fillimisht kaluam qafën 2 000 metra që shënon kufirin mes Malit të Zi dhe Shqipërisë dhe që në atë kohë ishte ende e mbuluar me shtatë metra borë. Kishte një stuhi dëbore në pjesët e ngrira të qafës saqë na ngrihej fryma. Pas një marshimi pesëmbëdhjetë orësh, mbërritëm në luginën e ngushtë të Thethit ku u mirëprita nga një shqiptar që njihja. Prej këtu lëvizja nëpër fshatrat e mbuluar nga bora, lart e poshtë për tri javë, shumicën e kohës pa shtigje të qarta. Në këtë kohë mësova se udhëheqës i partizanëve, i një forcë prej rreth tre mijë vetash, ishte një shqiptar i quajtur Nik Sokoli. Më informuan se një oficer britanik ndodhej në selinë e tij që gjendej në një pjesë shkëmbore në Curraj, në Nikaj-Mërtur. Nik Sokoli kishte ngritur folenë e tij lart në shkëmbinj. Tani e dija ku duhej të shkoja. Vetëm pas takimit me Nik Sokolin do të dija nëse do të ishte e mundur të ngrihej baza në Alpet Shqiptare, siç ishte kërkuar. Pas dy ditësh të tjera marshimesh rraskapitëse - në disa raste duhej të hapnim vetë rrugën nëpër borën e thellë - mbërrita në luginën e Nikajt. Shtëpia e Nik Sokolit ndodhej në anën tjetër të luginës, lart në Shkëmbinjtë gri të Hekurës [?], pothuajse në vijën e pemëve. Kalova edhe dy ditë të tjera duke kërkuar një udhërrëfyes që të më çonte atje lart, por asnjë nga shqiptarët nuk ishte i gatshëm të shkonte me një ushtar gjerman për të vizituar burrat e fuqishëm. Më në fund vendosa të shkoja vetë. Bëra një shfaqje duke vendosur të gjitha armët e mia përpara kishës së Nikajt, në mënyrë që të gjithë të shihnin, dhe u nisa për të takuar Nik Sokolin. Veçse ishte mbrëmje kur u nisa dhe kalova urën e Currajit, dhe kishte errësirë të plotë kur arrita te shtëpitë e para në anën tjetër. Aty arrita të bind një shqiptar të moshuar të më shoqëronte. Arritëm në shtëpinë e Nik Sokolit rreth mesnate dhe kërkuam të na hapnin derën. Isha ulur mbi qilim pranë oxhakut, kur gruaja e Nik Sokolit, një serbe, hyri dhe më shpjegoi se burri i saj nuk ndodhej në shtëpi. Ajo pyeti çfarë doja. Thash se kisha ardhur si mik dhe se më duhej ta takoja burrin e saj. Pas mesnate, mbërritën dy partizanë. Ata thanë se do t’ia çonin mesazhin tim Nik Sokolit dhe se duhej të prisja aty për ta. Dy partizanët u kthyen mëngjesin tjetër dhe më thanë të shkoja pas tyre. Marshimi poshtë në luginë zgjati gati një orë, derisa mbërritëm në një fermë të izoluar që ishte plot me partizanë të armatosur rëndë. Më çuan në dhomën e miqve, ku Nik Sokoli ishte ulur pranë oxhakut. Rreth një duzinë partizanësh, oficerë të tij vartës, ishin ulur përdhe në të dy anët e dhomës. Sipas zakonit shqiptar, fillimisht më ofruan dy filxhanë të kafes së fortë turke si shenjë mirëseardhjeje. Nik Sokoli piu me mua. Pastaj ai pyeti se çfarë dëshiroja. Kërkova të flisja me të vetëm, pasi kisha një mesazh të rëndësishëm për të dhe më pas ai mund të vendoste vetë nëse do t’ua tregonte apo jo oficerëve të tij. Ai bëri një shenjë të shkurtër dhe të gjithë burrat dolën. Kur mbetëm vetëm, i thashë Nik Sokolit se kisha ardhur me urdhër të komandës së Ushtrisë Gjermane në Beograd për të ngritur një bazë në Nikaj. Nuk doja të vija si armik, por si mik, dhe do të jepja çdo ndihmë që mundesha. Anglezët do t’i konsideroja si mysafirë të tij dhe nuk do t’i sulmoja apo të përpiqesha t’i dëboja. Nuk ishte aq e thjeshtë për ta shpjeguar. Diskutuam gjithçka në hollësi derisa arritëm pikë për pikë në marrëveshje. Më në fund, Nik Sokoli më dha dorën në shenjë paqeje. Pastaj ma hoqi kapelën ushtarake dhe ma vuri plisin e bardhë shqiptar në kokë, duke e rregulluar me mjeshtëri nga mbrapa. Duhej ta mbaja këtë plis të bardhë në male që të gjithë shqiptarët të shihnin se kisha ardhur si mik. Përpara se të ktheheshin oficerët e tij, këshillova Nik Sokolin që të mos luftonte kundër trupave gjermane dhe të mos vritej për britanikët. Do të ishte më mirë të shtirej sikur po luftonte, të qëllonte andej-këtej në ajër dhe më pas t’u tregonte britanikëve se sa gjermanë kishte vrarë dhe sa automjete kishte shkatërruar etj. Në këmbim, ne do të hidhnim më shumë armë dhe çdo gjë tjetër që do të kërkonte. Ai atëherë nuk do të kishte frikë nga ndonjë hakmarrje gjermane. Nik Sokoli më shikoi i habitur pa thënë asnjë fjalë. E ndjeja se ai e kishte marrë këshillën time seriozisht. Kur u kthyen oficerët, Nik Sokoli u shpjegoi atyre se unë isha i ftuari i tij dhe i tyre në Nikaj dhe se do të ngrija një bazë, me gjashtë ushtarët e mi, gjë që do të ishte në dobi të të gjithëve. Burrat ishin entuziastë dhe shkëmbyen shumë puthje vëllazërore në faqe. Megjithatë, Nik Sokoli nuk u tregoi atyre atë që unë e kisha këshilluar për të bërë. Ky do të mbetej sekreti ynë. Më pas u ther një dash dhe u përgatit një gosti. Natën vonë u ktheva te burrat e mi te kisha e Nikajt. Me vete kisha dy partizanët që më kishin shoqëruar atë mëngjes te Nik Sokoli. Ai m’i kishte dhënë si shoqërues dhe luftëtarë të përhershëm. Të nesërmen në mëngjes marshuam drejt Lindjes me ta dhe pastaj u drejtuam nga Jugu për të anashkaluar malin përgjatë Drinit. Qafat e maleve ishin ende të mbuluara me borë dhe ishte e vështirë të kalohej. Mbrëmjen e asaj dite mbërritëm në fshatin Pajë, ku na prisnin, ndërsa na mirëpriti bajraktari vendas, një mik i Nik Sokolit. U bë një tjetër gosti, me ngrënie dhe pirje deri natën vonë. Të nesërmen vazhduam drejt Veriut përgjatë shpatit lindor të malit, derisa, në mbrëmje, arritëm te një urë mbi Valbonë. Lumi ishte i fryrë dhe mund të kalohej vetëm aty. Aty pranë ishte një shtëpi e vetme që shërbente si një dyqan i vogël. Kur u afruam, krisën të shtënat. Tashmë ishte errësirë, kështu që askush nuk mund të qëllonte drejtpërdrejt mbi ne. Dy partizanët tanë bërtitën për të shpjeguar kush ishim dhe të shtënat pushuan. Kur burrat tanë u shpjeguan atyre, edhe partizanëve, se ishim miq të Nik Sokolit dhe kështu miq të tyre, na mirëpritën dhe e kaluam natën aty. Herët, në mëngjesin tjetër, e kaluam urën e lëkundur mbi Valbonë dhe vazhduam përmes pyllit të mbuluar me borë të Bytyçit derisa arritëm në Degë. Këtu ka qenë një bazë britanike, në shkurt, por oficerët e Shërbimit të Inteligjencës kishin arritur të largoheshin me kohë. Tani ishte detyra ime të bashkoja skajet e rrjetës që ishte mbështjell këtu dhe që tani mbulonte gjithë Veriun e Shqipërisë. Njërin skaj të rrjetës e kisha tashmë në dorë - në Nikaj! Në Degë nuk kishte asgjë tjetër veçse rrënoja - as ushqim, as strehim. Prandaj, duhej të vazhdonim drejt Lindjes, përmes dëborës së thellë që po shkrihej, përtej lumenjve dhe përrenjve të fryrë. Vetëm në mbrëmje arritëm në një vendbanim ku mund të merrnim ushqim dhe strehë. Të nesërmen isha sërish në Pejë. Udhëtimi im zbulues, vëzhgimi im, kishte zgjatur tri javë. I raportova eprorit tim çfarë kisha parë, përjetuar dhe arritur. Ai u pajtua me gjithçka. Mora urdhër për të ngritur bazën në Nikaj dhe kisha liri të plotë veprimi. Në fillim të prillit 1944, ngrita pastaj bazën në Nikaj, me gjashtë taxhikë, në një shtëpi të cilën Nik Sokoli e kishte liruar për ne dhe ma kishte dhënë mua. Kishim në dispozicion një mitraloz, një mortajë të lehtë, shtatë mitraloza të lehtë, shtatë pistoleta dhe dhjetë granata dore për person. Të Dielën e Pashkëve mora fillimisht pjesë në meshën e kishës katolike të Nikajt, i shoqëruar nga vartësit e mi myslimanë. Pastaj u ngjitëm te shtëpia e Nik Sokolit për t’i bërë një vizitë për Pashkë. Aty takova majorin Neel, shefin e Shërbimit të Inteligjencës [britanike] në rajon. Nik Sokoli dhe burrat e tij ishin ulur përreth një tryeze të ulët (rreth 20 centimetra e lartë) me majorin britanik dhe përkthyesin e tij, një rreshter italian që fliste anglisht në mënyrë të përsosur. Armët tona i lamë të mbështetura për muri dhe u ulëm me ta. Ma lanë një vend për t’u ulur, pikërisht pranë majorit Neel. Ne të dy ishim mysafirë në shtëpinë e Nik Sokolit, kështu që nuk mund të kishte armiqësi. Pas një shtrëngimi të duarve me mirësjellje, majori Neel mbushi gotat tona të rakisë me uiski dhe pimë për shëndetin e njëri-tjetrit. Kjo caktoi ritmin për “miqësinë” e mëtejshme. Nik Sokolin e takova sërish disa ditë më vonë. Ai përmendi këshillën që i kisha dhënë për të mos luftuar kundër trupave gjermane, por thjesht të shtirej se po e bënte këtë dhe të mashtronte britanikët. Ai deklaroi se ishte i gatshëm ta bënte këtë nëse unë do t’i tregoja majorit Neel se nuk kisha kundërshtime për hedhje me parashutë në Nikaj dhe në rajonin përreth, përderisa materiali i hedhur do të ishte për Nik Sokolin. Pranova. Të nesërmen në mbrëmje, “dy” partizanët e mi erdhën të më merrnin për një takim tjetër me majorin Neel. E sigurova atë se nuk kisha asnjë kundërshtim nëse ai do të dëshironte të porosiste materiale nga Bari dhe t’ia jepte ato Nik Sokolit. I thashë se burrat e mi dhe unë madje do të ndihmonim për të varrosur parashutat. Nik Sokoli më kishte thënë se ky ishte një problem i madh. Kontejnerët shpesh përvetësoheshin nga partizanët “jo të rregullt” dhe ndonjëherë më shumë se gjysma e materialit humbiste. Hedhja tjetër me parashutë kaloi pa ndonjë pengesë. Nuk pati probleme dhe madje arritëm të rimerrnim parashutën me ar dhe postë për oficerët britanikë. Isha ai që shënova me zjarr vendin e uljes për hedhje, që pilotët të gjenin drejtimin e duhur natën. Ky ishte vetëm fillimi. Më vonë u ula me burrat, kur mallrat u shpërndan. Gjithashtu fitova miq edhe jashtë njësisë së Nik Sokolit dhe i këshillova edhe ata që të mos vriteshin për britanikët, por të jetonin në kurriz të tyre. Megjithatë, nuk arrita të hyja në kontakt me shqiptarët që ishin në gjak me legjionarët rusë në Pejë, të cilët ishin nën urdhrin e kapitenit tim të inteligjencës. Arsyet e gjakmarrjes do të tejkalonin shtrirjen e këtij raporti. Në mes të majit 1944, majori Neel sugjeroi që unë mund ta shoqëroja në një takim të oficerëve të Shërbimit të Inteligjencës në Veriun e Shqipërisë. Kisha pak kohë për të shqyrtuar propozimin, sepse ata synonin të niseshin atë mbrëmje. Mora me vete dy nga taxhikët e mi dhe “dy” partizanët e mi. Na shoqëronin Nik Sokoli me pesë burra, dhe majori Neel me përkthyesin e tij. Të gjithë ishim të armatosur rëndë kur u nisëm nga Nikaj. Pas një marshimi që zgjati disa ditë, kryesisht natën, arritëm në rajonin e Fushë-Lurës ku na dhanë udhërrëfyes që na shoqëruan në drejtim të Lindjes nëpër male, përtej Drinit të Zi. Baza britanike ndodhej në një shtëpi të vetmuar shqiptare e mbushur me armë dhe materiale të tjera. Kishte gjithashtu dy operatorë radioje. Pjesëmarrësit e tjerë mbërritën ditën tjetër. Ata ishin ndaluar nga disa shqiptarë që i kishin njohur dhe kishin informuar autoritetet gjermane. Si pasojë e kësaj, një njësi e SS-it u shfaq papritur dhe filloi të kontrollonte fshatin që përbëhej nga shtëpi të izoluara të bujqve, të vendosura larg njëra-tjetrës. Ne ikëm nga shtëpia jonë dhe u fshehëm në një pyll me shkurre, duke vëzhguar ngjarjet me dylbi. Bënte ftohtë dhe shiu i imët na kishte lagur tërësisht. Më në fund erdhi mbrëmja. Burrat e SS-it poshtë në luginë, të lodhur nga kërkimi i tyre i pasuksesshëm, po shikonin shtëpitë e pakontrolluara nëpër shpate. Ata ngritën supet në shenjë dorëheqjeje dhe u larguan, dhe ne u kthyem shpejt në strehën tonë të ngrohtë. Të nesërmen na u bashkuan edhe tetë oficerë të tjerë britanikë. Ishte një përzierje e çuditshme njerëzish: anglezë, gjermanë, taxhikë dhe shqiptarë, fatet e të cilëve ishin lidhur për një kohë të shkurtër. Menjëherë arritëm mirëkuptimin. Premtova të mbroja majorin Neel dhe njerëzit e tij nga rreziqet, në veçanti nga bandat e hajdutëve shqiptarë. Nga ana ime, dëshiroja të forcoja bazën time në Nikaj, por kjo varej nga eprori im në Pejë dhe nga Nik Sokoli. Shpreha kundërshtimin tim të qartë dhe pa ekuivoke ndaj çdo veprimtarie luftarake, edhe indirekte, që përfshinte trupat gjermane. Britanikët e pranuan këtë pozicion. U nisëm dhe dy ditë më vonë morëm secili rrugën tonë. Majori Neel dhe Nik Sokoli shkuan drejt Perëndimit për të takuar disa miq të tyre shqiptarë. Unë u nisa drejt Veriut për t’u kthyer te njerëzit e mi. Nuk e njihnim zonën dhe ajo ishte plot me partizanë. Oficeri britanik i vendosur atje, një major, na shoqëroi me njerëzit e tij deri në veri të Bihaçit [Bytyç?]. U kthyem në Pejë përmes Prizrenit dhe Gjakovës, ku raportova te eprori im dhe e informova për gjithçka. Ai u pajtua me kontaktet e mia me “konkurrencën” dhe tha se do të informonte Beogradin. Ai gjithashtu pyeti Beogradin për përforcime për njerëzit e mi. Një javë më vonë, një nënkolonel i shërbimit tonë të inteligjencës në Beograd mbërriti në Pejë. E informova për gjithçka. Ai ishte i bindur se urdhrat e mi nga Komanda e Ushtrisë mund të përmbusheshin vetëm në mënyrën që përshkrova. Më dha liri të plotë veprimi dhe miratoi njëzet taxhikë të tjerë për Nikaj. “Britanikët kanë plotësisht të drejtë”, tha ai, “nuk mund të mbash një bazë me gjashtë vetë”! Fjalët e tij të fundit ishin: “Vazhdo kështu”! Në fund të qershorit, u shfaq majori Neel me një tjetër oficer të Shërbimit të Inteligjencës, togerin Hibberdine, i cili fliste mirë gjermanisht, dhe me një operator radioje për të mbajtur lidhjen me Barin. Në fund të korrikut, me kërkesë të britanikëve dhe me aprovimin e eprorit tim, me ta ngrita një kamp të përbashkët në pyll. Ata ishin nën mbrojtjen time aty. Nik Sokoli dhe disa nga partizanët e tij kishin vendosur kampin në afërsi. Ata furnizoheshin me ushqim nga britanikët. Kisha urdhëruar që ushqimi dhe furnizimet të silleshin me mushka në një marshim të vështirë nga Peja, por tani rruga e kthimit ishte bllokuar nga partizanët. Si rrjedhojë, edhe ne tani furnizoheshim nga britanikët! Për më tepër, majori Neel më dha tre mitraloza, dy mortaja, njëzet e pesë mitraloza të lehtë dhe shumë municion, mjaftueshëm për një periudhë të gjatë lufte me bandat e partizanëve komunistë. E kaluam gjithë gushtin në kamp. Më pas, majori Neel mori urdhra të shkonte në rajonin e Shkodrës. Deklarova se isha i gatshëm ta shoqëroja me njerëzit e mi. “Asnjëherë nuk jam ndier më i sigurt në Shqipëri sesa nën mbrojtjen tënde”, më tha ai. Për këtë, ai ishte i detyruar të pranonte kontrollin tim mbi aktivitetet e tij. Për aq kohë sa ishim bashkë, majori Neel nuk mund të përfshihej askund në luftime kundër trupave gjermane. Nik Sokoli dhe njerëzit e tij erdhën gjithashtu me ne. Në fillim të shtatorit, ngritëm kamp në një bazë 1 600 metra të lartë në malet e Shllakut, në Veri të Shkodrës. Disa kilometra më poshtë ndodhej një lëndinë e gjatë në pyll, e përshtatshme për hedhje nga ajri. Rreth kësaj kohe, majori Neel mori urdhra për të shkatërruar një depo gjermane karburanti dhe për të hedhur në erë një urë mbi Drin. Ai mund t’i përmbushte këto urdhra vetëm me ndihmën e shqiptarëve. Unë, megjithatë, i detyrova ata të merrnin një vendim - të vazhdonin të ishin miqtë e mi apo miq të britanikëve. Ata më zgjodhën mua. Taxhikët e mi gjithashtu refuzuan të përfshiheshin në luftime kundër trupave gjermane, megjithëse togeri Hibberdine bëri gjithçka që mundi për t’i bindur që të bashkoheshin me anën e tij. Udhëheqës partizanë shqiptarë, që kishin ndikim, shfaqeshin gjithnjë e më shpesh në lëndinën pranë kampit tonë, që kishte një burim të mirë uji të rrjedhshëm - një rrallësi në këtë rajon të thatë. Unë shkoja atje pothuajse çdo ditë dhe nuk konsiderohesha më si i mbrojtur nga Nik Sokoli, por si komandanti i kampit britanik. Edhe vetë britanikët filluan të më konsideronin si “kolonelin” e tyre. Më trajtonin si të barabartë me ta. Së shpejti fitova ndjekës mes bajraktarëve dhe madje edhe Nik Sokoli deklaronte me krenari se ishte miku im! Një gjë ishte e qartë për të gjithë shqiptarët - nevoja për krijimin e një ushtrie kombëtare në Veri për të kundërshtuar partizanët komunistë që po formoheshin në Jug të vendit. Por, ku do t’i gjenin ata armët dhe pajisjet për një ushtri të tillë? Premtova se do të pyesja britanikët. Kisha filluar të ndihesha shumë i lidhur me këta shqiptarë dhe vuaja me ta për shkak të situatës së tyre. Atë mbrëmje, në darkë, fola me majorin Neel duke i shpjeguar se çfarë duhej bërë. Pas tërheqjes së forcave gjermane, duhej të krijohej dhe të mbështetej një qeveri kombëtare shqiptare. Ai reagoi me entuziazëm dhe premtoi se do të kontaktonte menjëherë Barin për këtë ide. Përgjigjja erdhi dy ditë më vonë - pajtim i plotë! Shqiptarët e Veriut do të merrnin gjithçka që u nevojitej, madje edhe armë, dhe ne duhej të informonim shtabin britanik për gjërat që kërkonin më urgjentisht. Të nesërmen në mëngjes, ua solla lajmin e mirë shqiptarëve në lëndinën e pyllit. Ata u gëzuan! Hapi tjetër ishte zgjedhja e një udhëheqësi për lëvizjen e rezistencës kombëtare. Zgjedhja ra mbi mua. Isha i pranueshëm për të gjitha palët dhe isha neutral. Katolikët më konsideronin si të tyrin. Myslimanët më konsideronin ndjekës të Allahut, dhe isha edhe mik i britanikëve, komandant i tyre, madje “kolonel”. Rreth kësaj kohe mora paralajmërim nga shqiptarët se SD-ja [Shërbimi nazist i Sigurisë] kishte vënë një çmim për kokën time - gjallë apo vdekur. Nuk u çudita. Kisha dëgjuar raporte në radio, ditë pas dite, dhe dija për valën e arrestimeve të oficerëve të shërbimit të inteligjencës gjermane. Edhe pse një “peshk i vogël”, asgjë më shumë se një ushtar i klasit të parë, kisha bashkëpunuar me britanikët për muaj me radhë. Çfarë prove kisha se po veproja sipas urdhrave? Asnjë. Nuk kisha asnjë ide se ku ndodhej eprori im, tani që Peja ishte evakuuar, dhe kush e di nëse nënkoloneli në Beograd do të më mbante mend? Shqiptarët ishin të ngazëllyer për rreth një javë. Grupe nga gjithë vendi vinin dhe donin të luftonin me ne. Forcat e reja të armatosura po fillonin të ngriheshin. Nik Sokoli kishte avancuar me njerëzit e tij deri në periferi të Shkodrës. Në total, tani kishim mbi 2 000 burra në anën tonë, të gjithë duke pritur britanikët për të hedhur pajisjet. Por, nuk mbërriti asgjë, përveçse një mesazhi për majorin Neel që të shkonte në bregdet afër Lezhës, me udhëheqësit shqiptarë, për të hipur në një anije të marinës britanike që do t’i çonte në Bari për një takim të rëndësishëm. Na u garantua një kalim i sigurt. Ishim gati për nisje kur mbërriti një mesazh i dytë. Nuk duhej të shkonim në bregdet, por në Mal të Zi, në zonën e Beranës, ku ishte një pistë britanike. Prej andej do të na fluturonin për në Itali. Shqiptarët, natyrisht, refuzuan të shkonin në Mal të Zi, te serbët, armiqtë e tyre të përbetuar. Si rrjedhojë, vetëm majori Neel, përkthyesi i tij italian dhe unë me tre nga njëzet e gjashtë taxhikët e mi u nisëm drejt Veriut. Pas disa ditësh marshimi, arritëm në Guci. Britanikët tashmë kishin braktisur pistën pranë Beranës, për shkak të trupave gjermane që po tërhiqeshin nëpër atë zonë. Situata atje ishte aq konfuze, saqë vendosëm të ktheheshim në kampin tonë në Shkodër. Atje morëm lajmin nga Bari se ishin tërhequr të gjitha premtimet e bëra ndaj shqiptarëve. Nuk do të merrnin as armë, as ushqim nga britanikët. Gjithçka kishte mbaruar! Majori Neel mori urdhër të largohej menjëherë nga kampi pranë Shkodrës dhe të shkonte drejt bregut të Adriatikut. Taxhikët e mi dhe unë kishim të drejtën të vendosnim vetë nëse donim ta shoqëronim. Nëse po, do të na garantohej statusi i robërve të luftës. Kjo ndodhi në fillim të tetorit 1944. Për herë të fundit zbrita në lëndinën e pyllit për t’ua bërë të ditur miqve të mi shqiptarë atë që kisha dëgjuar. Ishte një mision i hidhur dhe një lamtumirë e dhimbshme, tani që të gjitha shpresat tona të përbashkëta ishin shuar. Një lamtumirë, përgjithmonë. Nuk mund të bëja asgjë tjetër veçse të pranoja ofertën britanike. Nuk mund të qëndroja i vetëm në një vend që ishte në prag të një lufte civile. Disa ditë më vonë, arritëm në bregdet, në Jug të deltës së Drinit, në një pjesë të izoluar me laguna dhe kënetë. Pavarësisht vështirësive të mëdha teknike, arritëm të hipnim në dy anije të vogla luftarake. Dy udhëheqës kombëtarë shqiptarë erdhën me ne për të provuar, për herë të fundit, që të bindnin britanikët të ndryshonin mendjen. Por, edhe misioni i tyre dështoi. Nuk pati asnjë ndryshim. Britanikët u larguan që të gjithë, dhe shqiptarët u lanë të përballeshin vetëm me fatin e tyre. Unë qëndrova në kuvertë dhe pashë Alpet Shqiptare në Lindje teksa treteshin në mjegull. Kisha kaluar tetë muaj atje si ushtar gjerman, si një Brandenburger, dhe kisha jetuar me partizanët duke përmbushur urdhrat që më kishte dhënë eprori im. /Telegrafi/ _______________ [1] Fred Brandt: Bei den Partisanen in Albanien, botuar në periodikun Die Nachhut: Informationsorgan für Angehörige der ehemaligen miltärischen Abwehr , Munich, Vol. 23-24 (1973), f. 21-30. Përkthyer nga gjermanishtja nga Robert Elsie.